Waar praat je over aan de kersttafel? Skip de complimenten over het taaie, verbrande en of verkleurde eten en kom eens met wat leuke feiten. Bijvoorbeeld over de herkomst van het woord kerstmis. Dit keer een woordweet mét jargon: de herkomst van het woord kerstmis, ook wel de etymologie ervan.
Gesproken taal verandert…
Dit is iets waar taalpuristen niet aan willen, maar een feit is het: taal evolueert. Maak vaak genoeg een taalfout, doe dat in grote getale en uiteindelijk wordt het gemeengoed. Neem het voltooid deelwoord van stofzuigen. Oorspronkelijk was alleen stofgezogen goed. Mijn moeder blijft me nog altijd verbeteren als ik ‘gestofzuigd’ zeg. Terwijl inmiddels stofgezogen fout Nederlands is en gestofzuigd goed. A, en zo heb ik ook meteen een gezellig onderwerp voor aan de kerstdis!
… zo ook bij het feest van Christus
Zoals je weet is kerst een feest, waarbij we de geboorte van Christus vieren. Vroeger waren daarbij de festiviteiten in de kerk het belangrijkste: een mis over Christus. En daarin ligt de oorsprong van het woord kerstmis; het is een mis over Christus. Van Christ naar Kerst… verplaats de ‘r’, maak een ‘i’ van de ‘e’ en klaar ben je. Toch? Nee, het ligt iets ingewikkelder.
In 4 stappen
Hoe kom je van het woord christ tot kerst? Laat mensen het zo vaak mogelijk uitspreken, neem een paar eeuwen de tijd en in 4 stappen ontstaat er een nieuw woord. Kijk maar:
- kríst → k∂ríst
Er komt een klinker tussen 2 medeklinkers, de ∂. Dit noem je een svarabhaktivocaal (=mooi galgjewoord). Sommige mensen zeggen bijvoorbeeld kerrek in plaats van kerk. En zo ontstond een woord met 2 lettergrepen. - k∂ríst → kérist
De klemtoon verspringt van de eerste lettergreep naar de tweede. En de letter –e klinkt niet meer zoals bij het woord koken, maar zoals bij ster. - kérist → kér∂st
De klinker van de tweede lettergreep krijgt nog minder nadruk en vermindert van een i naar een ∂. Dit noem je binnen de taalkunde reductie. - kér∂st → kérst
Zo makkelijk als de ∂ kan ontstaan, zo gemakkelijk kan ‘ie ook weer verdwijnen als een andere klank meer nadruk krijgt. En de moeilijke term erbij: syncope.
Van christ naar kerst: kríst → k∂ríst → kérist → kér∂st → kérst
En hoe zit het dan met mis?
Nou, het komt van de uitspraak ite missa est, hiermee kondigde de diaken het einde van een Katholieke mis aan. Maar over de herkomst van missa zijn de wetenschappers nog verdeeld. De een denkt dat het uit het latijn komt: mittere (heenzenden) of missio (heenzending). Terwijl anderen vermoeden dat het afgeleid is van het Hebreeuwse woord misha (offer).
Heb je honger naar nog meer leuke feitjes over woorden? Lees dan mijn andere woordweetblogs:
- Verstandskies, staat ‘ie ver of issie slim?
- Ananas… is Ana aan het nassen? Een vrucht aan een as?
- Waarom pindakaas pindakaas heet.
Bron: Historische taalkunde, C. van Bree, 1996.